“BƯỚC NGOẶT ĐIỆN KHÍ HÓA”: KHUNG QUY HOẠCH CHỦ ĐỘNG CHO CHUYỂN ĐỔI XÃ HỘI – SINH THÁI TẠI CÁC ĐẢO NHỎ Ở VIỆT NAM

Quy hoạch chủ động trước khi lưới điện cập bến – Chìa khóa cho một tương lai bền vững tại những “viên ngọc đảo” của Việt Nam

Lời giới thiệu: Nghịch lý của một sợi cáp điện

Việc mở rộng điện lưới quốc gia ra các đảo xa là một dấu mốc quan trọng – vừa là biểu tượng của sự tiến bộ, vừa là chất xúc tác cho chuyển đổi kinh tế – xã hội. Đối với những cộng đồng như đảo Hải Tặc (đã được kết nối điện từ năm 2019), hay Nam Du và An Sơn (dự kiến kết nối vào năm 2025), sự kiện này hứa hẹn chấm dứt sự phụ thuộc vào máy phát điện diesel đắt đỏ, gây ô nhiễm, đồng thời mở ra một giai đoạn phát triển mới, giàu tiềm năng về du lịch, dịch vụ và sinh kế.

Tuy nhiên, từ góc nhìn của OasisConcept – với kinh nghiệm thực tế tại nhiều vùng ven biển ở Việt Nam – đây cũng chính là thời điểm tiềm ẩn nhiều rủi ro nhất: Chỉ một sợi cáp ngầm – trong khi mang lại nguồn sống năng lượng – cũng có thể trở thành "kíp nổ" khởi đầu cho một chuỗi phát triển thiếu kiểm soát.

Khi nguồn điện liên tục 24/7 xuất hiện mà không có khung quy hoạch định hướng cụ thể, nó thường dẫn đến một chuỗi hệ lụy đã được thấy ở nhiều nơi:

• Sốt đất và đầu cơ tràn lan, làm biến dạng quy hoạch sử dụng đất;
• Khủng hoảng rác thải xảy ra nhanh chóng do hạ tầng chưa được chuẩn bị tương ứng;
• Mai một bản sắc văn hóa địa phương, khi đảo bị thương mại hóa quá nhanh;
• Và đặc biệt, tổn hại không thể phục hồi đến hệ sinh thái nhạy cảm của đảo – vốn là tài nguyên cốt lõi cho phát triển dài hạn.

Đây chính là “Bước ngoặt điện khí hóa” – một khoảng thời gian ngắn nhưng có tính quyết định, nơi mà các can thiệp quy hoạch – nếu được thực hiện chủ động và kịp thời – có thể tạo ra ảnh hưởng lâu dài và tích cực đến định hướng phát triển của đảo.

Xuất phát từ sứ mệnh của chúng tôi: “kiến tạo các đô thị và cộng đồng thịnh vượng, bền vững”, OasisConcept đã phát triển một khung chiến lược chủ động để quản lý quá trình chuyển đổi quan trọng này.

Đây không phải là một mô hình lý thuyết, mà là một lộ trình thực tế, được xây dựng trên cơ sở hiểu biết sâu sắc từ thực tiễn tại tỉnh Kiên Giang – từ các dự án quy hoạch ven biển quy mô lớn như Phú Cường Hoàng Gia và Phú Cường Phú Quý, đến các nghiên cứu chi tiết về quá trình chuyển đổi tại đảo Hải Tặc.

Bài viết này giới thiệu Khung Chiến lược Tipping Point – một mô hình quy hoạch chủ động, được thiết kế nhằm hỗ trợ các nhà quản lý nhà nước, nhà đầu tư và cộng đồng địa phương cùng điều hướng thời điểm bước ngoặt này, hướng tới một tương lai phát triển đảo vừa thịnh vượng, vừa bền vững.

Giải phẫu một “Bước ngoặt điện khí hóa”: Bài học từ thực địa

Để quản lý hiệu quả quá trình chuyển đổi tại các đảo nhỏ, trước tiên chúng ta cần hiểu rõ bản chất và quy luật vận động của nó.

Thông qua phân tích so sánh giữa đảo Hải Tặc (sau khi được cấp điện) và đảo Nam Du (trước khi được cấp điện), chúng tôi nhận thấy một mô hình áp lực phát triển lặp lại có thể dự báo được.

 Trường hợp Hải Tặc – Góc nhìn quá khứ

Việc đấu nối điện lưới quốc gia vào cuối năm 2019 đã tạo ra một bước ngoặt lớn đối với đảo Hải Tặc. Nguồn điện ổn định đã thay thế hoàn toàn máy phát điện công suất thấp, đồng thời kích hoạt một làn sóng du lịch ban đầu, chủ yếu dưới hình thức homestay nhỏ do các hộ gia đình vận hành. Tuy nhiên, ngay cả trên một hòn đảo được xem là quản lý tương đối tốt, với hệ thống xử lý rác thải đã được đầu tư, các áp lực phát triển vẫn thể hiện rõ:

• Xây dựng tự phát, thiếu kiểm soát,
• Hạ tầng hiện có bắt đầu quá tải trước sự gia tăng nhanh chóng của lượng khách du lịch.

Hiện nay, Hải Tặc đang ở ngã rẽ quan trọng – nơi mà việc quản lý chủ động, chiến lược sẽ đóng vai trò then chốt trong việc ngăn chặn sự leo thang của các áp lực phát triển.

Trường hợp Nam Du – Góc nhìn dự báo

Nam Du là ví dụ điển hình của một cộng đồng đang đứng trước “Bước ngoặt điện khí hóa”.
Hiện tại, đảo đang gặp nhiều khó khăn với hệ thống phát điện diesel kém hiệu quả, trong khi vấn đề rác thải đã hiện hữu rõ nét, thể hiện qua việc mở rộng bãi chôn lấp rác mới ngay trong khu vực rừng tự nhiên. Việc đấu nối điện lưới vào năm 2025 được kỳ vọng sẽ tạo ra nhiều cơ hội phát triển, nhưng đồng thời cũng tiềm ẩn nguy cơ bùng nổ các hệ lụy điển hình:

• Sốt đất và đầu cơ đất đai diễn ra trên diện rộng,
• Khủng hoảng rác thải tăng tốc, vượt xa năng lực xử lý hiện có,
• Bùng phát xây dựng tự phát, thiếu kiểm soát và thiếu tuân thủ quy hoạch, có nguy cơ gây tổn hại vĩnh viễn đến cảnh quan và hệ sinh thái tự nhiên đặc sắc của đảo.

Bài học kinh nghiệm:

So sánh hai trường hợp cho thấy rằng “Bước ngoặt điện khí hóa” không phải là một sự kiện xảy ra trong chớp nhoáng, mà là một quá trình gồm nhiều giai đoạn có thể dự đoán trước. Nếu không có sự can thiệp từ sớm, các chính quyền địa phương sẽ luôn phải chạy theo để xử lý hệ quả, thường là khi đã quá muộn – và đó là cuộc đua mà phần lớn đều thất bại.

Chính nhận thức này là nền tảng cho phương pháp tiếp cận của OasisConcept – một khung lý thuyết nhấn mạnh tầm quan trọng của “can thiệp sớm và chủ động”, trước khi các áp lực phát triển trở nên không thể kiểm soát.

Nói cách khác, “quản trị Bước ngoặt điện khí hóa” là bài toán cốt lõi trong quy hoạch phát triển bền vững cho các đảo nhỏ – nơi ranh giới giữa tiềm năng và khủng hoảng luôn rất mong manh.

Khung Chiến lược “Bước ngoặt điện khí hóa”: Tiếp cận theo Giai đoạn và Chủ động

Khung chiến lược của chúng tôi không phải là một bản quy hoạch cứng nhắc, mà là một phương pháp tiếp cận linh hoạt theo từng giai đoạn, được thiết kế nhằm trao quyền cho chính quyền địa phương và cộng đồng dân cư trong quá trình chuyển đổi.

Mô hình này được xây dựng dựa trên ba giá trị cốt lõi của OasisConcept:

• Trách nhiệm – chủ động dự báo và chuẩn bị trước những biến động có thể xảy ra;
• Đổi mới – thử nghiệm các giải pháp sáng tạo, phù hợp với điều kiện thực tế của từng đảo;
• Hiệu quả – sử dụng nguồn lực một cách hợp lý, tối ưu hóa tác động xã hội và môi trường trong dài hạn.

Khung tiếp cận “Bước ngoặt điện khí hóa”: Một chiến lược thích ứng, theo giai đoạn và chủ động

Giai đoạn 1: Đặt nền móng (12–24 tháng trước khi đấu nối điện lưới)

Đây là giai đoạn mang tính quyết định, tập trung vào việc chuẩn bị nền tảng thể chế và hạ tầng cho phát triển bền vững. Giai đoạn này thể hiện rõ giá trị Trách nhiệm – nghĩa vụ phải lập kế hoạch trước khi chuyển đổi diễn ra.

Hành động 1: Xây dựng Quy hoạch tổng thể bền vững “mềm” (Light Touch Masterplan)

Không áp đặt từ trên xuống mà thực hiện theo cách đồng kiến tạo giữa cộng đồng, chính quyền và các chuyên gia tư vấn.

Các sản phẩm chính bao gồm:

• Phân vùng chức năng (Zoning): Phân định rõ các khu vực bảo tồn nghiêm ngặt (rừng tự nhiên, rạn san hô, vùng sinh thái biển), khu dân cư cộng đồng và khu vực được phép phát triển du lịch có kiểm soát.
• Phân tích sức tải (Carrying Capacity Analysis): Đánh giá khoa học để xác định ngưỡng chịu đựng của hệ sinh thái và hạ tầng, nhằm giới hạn số lượng du khách, công trình xây dựng và các hoạt động kinh tế.
• Hướng dẫn kiến trúc (Architectural Guidelines): Ban hành các tiêu chuẩn thiết kế đơn giản, phù hợp với văn hóa bản địa và vật liệu địa phương, nhằm bảo tồn bản sắc và tạo sự hài hòa cảnh quan.

Hành động 2: Bảo đảm quyền sử dụng đất cho cộng đồng cư dân lâu dài

Phối hợp với chính quyền cấp tỉnh để hợp thức hóa quyền sử dụng đất của cư dân địa phương, ngăn chặn nguy cơ bị di dời, đồng thời đảm bảo người dân được hưởng lợi từ phát triển.

Hành động 3: Huy động và nâng cao năng lực cộng đồng

Tổ chức các buổi tập huấn, hội thảo truyền thông nhằm nâng cao nhận thức về cơ hội và rủi ro đi kèm với quá trình điện khí hóa. Từ đó hình thành “tinh thần làm chủ” của người dân – một yếu tố then chốt của phát triển bền vững.

Hành động 4: Đầu tư sớm vào hệ thống xử lý rác thải phù hợp quy mô

Chủ động huy động nguồn lực và khởi công xây dựng hệ thống quản lý rác thải quy mô nhỏ – hiệu quả – phù hợp với thực tế đảo nhỏ, trước khi khủng hoảng môi trường xảy ra.

Giai đoạn 2: Năm chuyển tiếp (Giai đoạn tích hợp và thử nghiệm)

Giai đoạn này nhằm quản lý các tác động tức thời của việc có điện 24/7, đồng thời thử nghiệm các mô hình phát triển bền vững ở quy mô nhỏ. Đây là giai đoạn thể hiện giá trị Đổi mới – thúc đẩy các ý tưởng mới nhưng trong giới hạn có thể kiểm soát.

Hành động 1: Thí điểm hệ thống năng lượng lai (Hybrid Energy Systems)

Ngay sau khi có điện lưới, triển khai mô hình thử nghiệm microgrid năng lượng mặt trời do cộng đồng sở hữu – tận dụng tiềm năng bức xạ cao tại vùng biển Kiên Giang (5,5–6,0 kWh/m²/ngày). Mục tiêu là xây dựng văn hóa tự chủ năng lượng ngay từ đầu.

Hành động 2: Phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng

Hướng dẫn các hộ dân triển khai mô hình homestay và tour sinh thái quy mô nhỏ, bám sát quy hoạch tổng thể đã thống nhất. Cung cấp các khóa đào tạo về nghiệp vụ du lịch, an toàn, vệ sinh và bảo vệ môi trường.

Hành động 3: Vận hành hệ thống quản lý rác thải

Sau khi hoàn thành hạ tầng, triển khai đồng bộ các chương trình phân loại và thu gom rác thải tại nguồn, có sự tham gia của toàn cộng đồng. Đây là bước chuyển từ “đầu tư xây dựng” sang “vận hành quản lý”.

Hành động 4: Củng cố thể chế – kiểm soát phát triển

Chính quyền địa phương cần thực thi nghiêm ngặt các quy định về phân vùng, kiến trúc, xây dựng, đã được thống nhất từ giai đoạn trước. Đây là phép thử thực tế cho năng lực quản trị địa phương, đặc biệt trong bối cảnh nhu cầu đầu tư – xây dựng tăng nhanh.

Giai đoạn 3: Trưởng thành bền vững (Tối ưu hóa và thích ứng dài hạn)

Đây là giai đoạn phát triển lâu dài, tập trung vào việc liên tục cải tiến, tối ưu mô hình quản lý và xây dựng một nền kinh tế đảo có khả năng thích ứng cao trước biến động – thể hiện rõ giá trị cốt lõi Hiệu quả trong cách tiếp cận của OasisConcept.

Hành động 1: Thiết lập hệ thống giám sát – đánh giá (M&E)

Triển khai một hệ thống theo dõi và giám sát (Monitoring System) dựa trên các chỉ số hiệu suất chính (KPIs) như:

• Khối lượng rác thải phát sinh;
• Chất lượng nước (mặt và ngầm);
• Mức độ hài lòng của du khách;
• Thu nhập bình quân đầu người tại địa phương.

Dữ liệu này sẽ được sử dụng để ra quyết định dựa trên bằng chứng, đồng thời điều chỉnh chính sách linh hoạt theo thời gian, đảm bảo tính thích ứng và hiệu quả lâu dài.

Hành động 2: Nhân rộng các mô hình thí điểm hiệu quả

Trên cơ sở đánh giá kết quả các mô hình thử nghiệm (giai đoạn 2), tiến hành mở rộng quy mô các sáng kiến đã chứng minh được tính khả thi như:

• Hệ thống điện mặt trời cộng đồng;
• Du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng.

Đồng thời, kêu gọi đầu tư có chọn lọc, ưu tiên các nhà đầu tư có cam kết tuân thủ quy hoạch phát triển bền vững đã được phê duyệt.

Hành động 3: Xây dựng thương hiệu điểm đến bền vững

Định vị hòn đảo như một điểm đến chất lượng cao, dựa trên ba trụ cột chính:

• Môi trường nguyên sơ;
• Văn hóa bản địa chân thực;
• Cam kết phát triển bền vững.

Chiến lược thương hiệu này sẽ giúp thu hút phân khúc du khách giá trị cao, có trách nhiệm, phù hợp với xu hướng tiêu dùng du lịch mới – đã được xác nhận qua nhiều nghiên cứu thị trường gần đây.

Kết luận: Từ tính dễ tổn thương đến tầm nhìn dài hạn

Quá trình điện khí hóa các đảo nhỏ của Việt Nam mang trong nó những hứa hẹn to lớn, nhưng đồng thời cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro nghiêm trọng nếu không được định hướng và quản lý đúng cách. “Bước ngoặt điện khí hóa” – thời điểm đảo được kết nối lưới điện– nếu bị bỏ mặc, rất dễ tái diễn chu kỳ phát triển thiếu bền vững đã từng xảy ra ở nhiều địa phương. Nhưng kết cục này không phải là điều tất yếu. Khung chiến lược Tipping Point Framework do OasisConcept đề xuất mang đến một lộ trình rõ ràng, khả thi và có thể tùy biến để hỗ trợ các cộng đồng đảo nhỏ đang đứng trước ngưỡng chuyển đổi lớn, hướng đến một tương lai thịnh vượng và bền vững.

Thông điệp dành cho từng nhóm đối tượng:

• Đối với cơ quan quản lý nhà nước: Khung tiếp cận này là công cụ chủ động để hiện thực hóa các chiến lược quốc gia, như Nghị quyết 36-NQ/TW về phát triển kinh tế biển, đồng thời đảm bảo các khoản đầu tư hạ tầng quy mô lớn tạo ra giá trị xã hội – sinh thái lâu dài.
• Đối với các nhà đầu tư bất động sản và du lịch: Đây là giải pháp quản trị rủi ro đầu tư. Một hòn đảo được quy hoạch bài bản, có sự đồng thuận cộng đồng và tài nguyên thiên nhiên được bảo vệ, luôn là một điểm đến ổn định, giá trị cao và hấp dẫn lâu dài hơn nhiều so với một địa điểm đang trong tình trạng suy thoái hỗn loạn.
• Đối với giới kiến trúc sư và quy hoạch: Đây là lời kêu gọi thay đổi vai trò – không chỉ là “người quy hoạch không gian”, mà trở thành “người điều phối chiến lược chuyển đổi”, đồng hành cùng cộng đồng vượt qua thời khắc quan trọng nhất trong tiến trình phát triển.